W dniu 08 grudnia 2023 roku w Warszawie odbył się kolejny – 15 już – kongres INSO. Jak zwykle byliśmy na nim obecni, korzystając z możliwości wymiany wzajemnych doświadczeń oraz nawiązywania nowych relacji zawodowych.
Wśród licznych, ciekawych, poruszonych zagadnień, naszą uwagę w sposób szczególny zwróciła poruszana przez panelistów kwestia stosowania tzw. działań sanacyjnych. W ramach kongresu szczególną uwagę poświęcono możliwości sprzedaży całości przedsiębiorstwa dłużnika w toku postępowania sanacyjnego, jednak przedstawione przez prof. A. Witosza ogólne zasady stosowania takich działań restrukturyzacyjnych znajdują swoje zastosowanie do wszystkich działań sanacyjnych, tj. zarówno do egzekucyjnej sprzedaży zbędnych składników majątku dłużnika, jak i do specjalnego trybu zwolnień pracowniczych realizowanych przez zarządcę oraz możliwości odstąpienia od umowy wzajemnej na zasadach określonych w art. 298 Prawa restrukturyzacyjnego.
W niniejszym wpisie chcielibyśmy pochylić się właśnie nad istotą odstąpienia od umowy wzajemnej przez zarządcę, która to instytucja stanowić może niezwykle skuteczny środek restrukturyzacyjny pozwalający na uzdrowienie sytuacji dłużnika, jednakże która – z uwagi na jej dalekosiężne skutki prawne – stosowana winna być zawsze z najwyższą rozwagą i – jak wskazuje ustawodawca w art. 3 ust. 1 Prawa restrukturyzacyjnego – przy zabezpieczeniu słusznych praw wierzycieli.
Instytucja odstąpienia od umowy wzajemnej uregulowana została mocą art. 298 Prawa restrukturyzacyjnego i stanowi jedno z działań sanacyjnych, o których mowa w art. 3 ust. 1 Prawa restrukturyzacyjnego. W największym skrócie stwierdzić można, iż instytucja ta stanowi superuprawnienie zarządcy, który na jej podstawie uprawniony jest do rewizji portfela umów dłużnika i odstąpienia od tych umów, które uznane zostaną za głęboko nierentowne i zagrażające dalszemu funkcjonowaniu dłużnika. Odstąpienie wywołuje natychmiastowe skutki polegające na całkowitej anihilacji stosunku prawnego przy całkowitym zminimalizowaniu ewentualnych roszczeń odszkodowawczych, przy czym realizowane jest ono niezależnie również od treści samej umowy.
Konstrukcyjnie więc możliwość odstąpienia od umowy wzajemnej przez zarządcę godzi w podstawową zasadę prawa cywilnego, a więc zasadę pacta sunt servanda. Naruszenie jej, pomimo tego, że stanowi ona jeden z filarów prawa zobowiązań, uzasadnione jest jednak wyższym dobrem, którego ustawodawca upatruje w przetrwaniu dłużnika. Zasadność wprowadzenia zatem do Prawa restrukturyzacyjnego tej instytucji wynika wprost z kalkulacji, że lepiej w trybie ekstraordynaryjnym rozwiązać jedną umowę, aby umożliwić dłużnikowi zrealizowanie szeregu innych. Dłużnik, który ogłosi upadłość nie zrealizuje bowiem żadnej z wiążących go umów.
Niemniej jednak, z uwagi na powyższy ciężar gatunkowy omawianej instytucji, każdorazowo musi być ona stosowana zarówno przez zarządców jaki i przez sąd restrukturyzacyjny z najwyższą rozwagą. Zarazem, skutkiem jej zastosowania powinno być wyłącznie umożliwienie dłużnikowi przetrwania na rynku, a nie zwiększenie rentowności czy atrakcyjności jego przedsiębiorstwa. Instytucja ta nie może być bowiem remedium na weryfikację błędnych decyzji gospodarczych dłużnika, jeśli nie prowadzą one bezpośrednio do stanu zagrożenia niewypłacalnością.
Powyższe zapatrywanie bezsprzecznie wyraził ustawodawca w przepisach Prawa restrukturyzacyjnego w stworzonym mechanizmie stosowania omawianej instytucji. Przepisy wymagają bowiem, aby działania restrukturyzacyjne opisane zostały przede wszystkim w Planie restrukturyzacyjnym. Art. 314 Prawa restrukturyzacyjnego jednoznacznie i wprost stanowi, że Plan restrukturyzacyjny zawierać musi opis planowanych do wdrożenia działań sanacyjnych w postaci redukcji zatrudnienia, sprzedaży zbędnego majątku czy też odstąpienia od umów wzajemnych. W ramach postępowania sankcyjnego Plan restrukturyzacyjny podlega nadto zaopiniowaniu przez Radę wierzyciel oraz zatwierdzeniu przez Sędziego-komisarza, który posiada uprawnienie do jego modyfikacji i wstrzymania realizacji określonych działań sanacyjnych, w trosce o ochronę słusznych praw wierzycieli.
Dopiero sporządzony i zatwierdzony Plan restrukturyzacyjny stanowić może podstawę do wystąpienia przez zarządcę z wnioskiem, a następnie do wydania przez Sędziego – komisarza postanowienia w przedmiocie wyrażenia zgody na odstąpienie od umowy wzajemnej.
Stąd też, jak słusznie w toku ostatniego INSO wskazał prof. A. Witosz, aby działania sanacyjne mogły zostać wdrożone, sąd restrukturyzacyjny uzyskać musi pełne i wiarygodne dane dotyczące zasadności ich zastosowania w danym postępowaniu, przy czym dane te zawarte winny zostać w Planie restrukturyzacyjnym, który stanowi także przedmiot dyskusji pomiędzy wierzycielami.
Słusznie również wskazano, iż nieprawidłowa jest praktyka, w której zarządca rozpoczyna swe działania nie od złożenia Planu restrukturyzacyjnego, lecz wniosku o zgodę na wdrożenie działań sanacyjnych, np. udzielenia zgody na odstąpienie od umowy wzajemnej. Akceptacja takiego wniosku przez Sędziego – komisarza nie może mieć miejsca, albowiem Sędzia nie dysponując zatwierdzonym uprzednio Planem restrukturyzacyjnym nie posiada kompletnych i całościowych danych dotyczących sytuacji restrukturyzowanego przedsiębiorstwa, a zatem pozwalających na rzetelną ocenę zasadności zastosowania konkretnych działań sanacyjnych. Upowszechnienie takiej nieprawidłowej praktyki prowadzi również do marginalizacji znaczenia instytucji Planu restrukturyzacyjnego (jego sporządzenie przez zarządcę, jak i zatwierdzenie przez Sędziego-komisarza, po wykonaniu działań sanacyjnych ma znaczenie jedynie formalne) i stoi w jawnej sprzeczności z przepisami Prawa restrukturyzacyjnego oraz implementowaną aktualnie Dyrektywą o restrukturyzacji zapobiegawczej, która jednoznacznie nakazuje uprzednie opisanie działań sanacyjnych w Planie restrukturyzacyjnym i jego zatwierdzenie, przed ich zastosowaniem w danym postępowaniu. Praktyka taka godzi również w interes wierzycieli, którzy pozbawieni zostają możliwości merytorycznej dyskusji o założeniach restrukturyzacji i możliwości uniknięcia konieczności stosowania działań sanacyjnych.
W świetle naszych przemyśleń po ostatnim INSO postulujemy rozważne wdrażanie działań sanacyjnych, które bezsprzecznie stanowią potrzebny i skuteczny środek restrukturyzacyjny, jednak w żadnym wypadku nie mogą być stosowane z naruszeniem reguł określonych przepisami Prawa restrukturyzacyjnego.